Pambagyaharja

A.  Tegese Pambagyaharja

            Tembung pambagyaharja kedadeyan saka rong tembung yakuwi pambagya lan harja kang didadekake siji (tembung saroja). Miturut Bausastra Jawa pambagya nduweni teges pambage , enggone mbagekake, pakurmatan (2001: 566). Dene tembung harja, hargya: urmat, ngurmati (2001:26). Dadi, tegese pambagyaharja ngaturi pakurmatan utawa bage-binage, mbagekake para among tamu kang rawuh ana sasana pawihan.

Ana ing adicara penganten, pambagyaharja kapacak ana titi adicara sawise  penganten kekalih nindakake sungkeman. Ngendikane panata adicara kurang luwihe kaya mangkene.

Wus paripurna risang penganten marak sowan saha nindakaken sungkeman, saestu lampahing budaya edi endah angresepaken pandulu, tumapaking adicara salajengipun inggih menika atur pambagyaharja kairing atur panuwun saha wedharing gati saking Bapak/Ibu ingkang amengku karya. Ing sakawit panjenenganipun Bapak/Ibu … badhe matur piyambak wonten ngarsa panjenengan sedaya, ananging awrat nampi sih kadarmin ingkang arupi menapa kemawon saking para tamu, saengga namung kandheg ing jaja, lajeng lenggah, legeg ing wardaya boten saged matur menapa-menapa, pramila lajeng ngresaya dhumateng panjenenganipun Bapak … minangka badal wakilipun, ingkang menika sasana wara saha piantosi  pun sumangga katur. Nuwun!

Pambagyaharja uga dianggo ana acara supitan. Ing ngisor iki tuladha pambagyaharja ana ing adicara pengantin lan supitan.

B.  Sangunipun Juru Sesorah/Pamedharsabda

1.       Nguwasani bahan utawa perkara kang arep diwedharake

Juru pamedhar sabda  kudu nguwasani bahan utawa perkara sing diwedharake sarta wani caos tanggapan tumraping panyaruwe. Tanggapan kuwi kudune nduweni dhasar utawa landhesan ora amung waton ngomong.  Mula  kudune nduweni sangu ilmu kang mumpuni.

1.       Nduweni Rasa Wani

Juru pamedhar sabda uga nduweni rasa wani micara ngadhepi wong akeh. Amarga bisa uga kalah prabawa karo pawongan sing diadhepi. Apamaneh yen sing diadhepi kuwi nduweni prabawa lan kepinteran kang luwih.

1.       Patrap utawa sikep

Patrap utawa sikep kudu sing trengginas, tanggap, manteb, luwes, pantes, wibawa, aora ingah-ingih, apamaneh wedinan. Nalikaning ngadeg kudu jejeg, ora ndhoyong, ora cekelan kepara lendhetan cagak. Parlu dimangerteni juru pamedhar sabda utawa juru paniti laksana sajroning ngayahi wajib/jejibahan uga dadi pasugatan mungguhing para tamu.ngegreng/semuwa utawa orane swasana wiwahan gumantung uga saka paraga kasebut.

Mula kuwi, kudune nduweni utawa ora uwal saka tata krama utawa trapsila yakuwi solah bawa, tindak-tanduk sing prasaja utawa apa anane ora digawe-gawe. Owah-owahaning pasuryan katon sumriingah anengsemake amarga swasanane nyenengake.

1.       Busana lan ngadi sarira

Tegese nalika nindakake ayahankuwi busana utawa ageman lan ngadi sarira kudu diselarasake kahanan.

1.       Basa lan sastra

Basa minangka piranti utawa sarana lelantaran, sesambungan utawa lung-tinampa karo para tamu utawa sing ngrungokake, mula saka kuwi basane ora basa ndakik-ndakik sing ora dimangerteni dening sing ngrukokake, ananging basa sing gampang dimangerteni wong akeh. Dene basa sing trep uga basa sing bener tuntunaning parama-sastra. Pamilihing tembung, pangrakiting ukara, laguning ukara (intonasi) ingkang cetha, kendho-kenceng, inggil-andhap, cepet rindhik lsp. Ringkesing basa kudu sing komunikatif, tegese kudu ngilingi:

·         Sapa sing ngajak guneman;

·         Sapa sing diajak guneman;

·         Sapa sing diomonggake;

·         Swasananing nalikaning guneman;

·         Padha mangerteni sing diomongake.

Babagan kang perlu digatekake sadurunge menehi sesorah ana ngarepe pawongan akeh :

a)       Temtokake ancasing sesorah

b)       Nganalisis situasi lan para pamireng

c)       Milih lan nyiutake topik.

d)       Ngumpulake bahan.

e)       Nggawe cengkorongan

f)         Ngandharake cengkorongan kanthi komplet.

g)       Gladhen mawa swara sing banter.

C. Tuladha Pambagyaharja

·         Pambagyaharja Penganten

Assalamu ’alakum Wr. Wb.

Nuwun! Para pinisepuh, sesepuh ingkang satuhu kinabekten. Para pangemban pangembating negari ingkang dados pangayoming sesami, dalah sanggyaning tamu ingkang kinurmatan.

Keparenga kula minang badal wakilipun Bapak/Ibu … ingkang amengku gati, binantu kadang karuhipun, kula piniji ngaturaken ingkang dados raos-wiraosing manah, amargi karoban sih kadarman panjenengan sedaya satemah boten kuwawi matur piyambak.

Minangka purwaning atur, sumangga tansah enget ngunjukkaken puji syukur ing ngarsanipun Gusti Illahii Robbi ingkang sampun ngrentahaken rahmat, hidayah, saha inayah-Ipun, mliginipun kasugengan saha kalodhangan satemah kula sedaya anjenengi serat sedhahanipun Bapak/Ibu … ing ratri/siang puniki. Mugia lumintu pudyastawa tumrap kula sedaya. Amin. Amin. Amin Ya Robbal Alamin.

Salajengipun Bapak/Ibu … ngambali atur sugeng rawuh kairing atur panuwun ingkang tanpa pepindhan awitt saking rawuh panjenengan sekaliyan, saha paringanipun donga lan pangestu awit gatining sedya saha paringanipun sih kadarman ingkang awujud menapa kemawon, boten langkung kula sagotrah tansah sumendhe dhateng Pangeran Allah Ta’ala mugi dhumateng sedaya kesaenan panjenengan, keparingan lelintu ganjaran ingkang matikel-tikel. Amin.

Wondene gatining sedya, sinaosa sampun kaserat ing serat sedhahan saha ampun kaaturakenn sedherek ingkang sowan wonten ngarsa panjenengan, boten wonten awonipun  menawi kula aturaken malih. Kados ingkang sampun kaserat menggah wigatosing gati Bapak/Ibu …anetepi wajibing asepuh amiwaha putra, ngentas pitulus kenya putrinipun … ingkang sesilih gendhuk …, kapalakramakaken kaliyan Bagus …, putra kakungipun Bapak/Ibu …, ingkang pidalem ing …, sampun  kalampah ijab saha kabul manut satataning agami lan nagari ing dinten … winantu wilujeng kalis ing rubeda. Ingkang menika panjenenganipun sedaya kasuwun rawuh ing rompok mriki saperlu kasuwunan tambahing donga pangestu dhumateng penganten kekalih mugi anggenipun sami lelumban ing bebrayan agung, tansah atut runtut, manggih basuki kang kaesthi, satemah enggal kaparingan nugrahaning gusti momongan datan angarani kakung menapa estri, kkanthi angugemi brayat rinancang tanpa keri.

Salajengipun, sinaosa sampun kaserat ing serat sedhahan saha dipun aturaken dening sanak kadang ingkang sowan, ananging boten wonten awonipun kula aturaken menggah ingkang dados wigatosing pahargyan ing ratri/siang menika. Sanggyaning tamu ingkang pantes ingkang pantes sinudarsana, kawuningan bilih Bapak/Ibu … ing wekdal menika kagungan kersa/hajat mbojakramekaken putrinapun putri ingkang sesilih pun gendhuk … pikantuk anak mas Bagus … putra kakungipun Bapak/Ibu ….

Ingkang pidalem ing … kalurahan … kecamatan …

Ingkang ijab lan kabulipuun sampun kaleksanan ing dinten Jumat Wage surya kaping … utawi tanggal 2 Juli 2011 ing Masjid Shuhada Ngayogyakarta pinanggih ing karaharjan.

Kanthi rawuh panjenengan sedaya amimbuhi donga pangestu dhumateng penganten  kekalih anggenipun badhe ngambah alam bebrayan enggal, mugi tansah kalis nir ing rubeda, kacelakna ing karaharjan sedayanipun. Amin.

Lumampahing pahargyan ing wekdal menika boten saged kalampah menawi tanpa iguh pratikel, penggalihan saha sumbang surung arupi menapa kemawon saking tangga tepalih sanak kadang inggih wiwit nguntir tali sepisanan ngantos samangke saparipurnaning gati, ingkang menika awit saking sedaya kesaenanipun dipunaturaken agenging panuwun kairing donga dhateng pangeran Allah SWT. Mugia keparingan lelintu nugraha ingkang langkung kathah. Amin. Amin. Amin.

Para rawuh kakung sumawana putri ingkang tansah kula kurmati!

Bapak/ibu …boten kesupen ugi, nyuwun agenging pangapunten ing mbokbilih anggenipun caos, lungguh menapa dene suguh ing samangkenipun ingkang namung sarwa prasaja saengga boten laras kaliyan kalengganipun Bapak/Ibu/sdr sedaya. Pramila saestu sepisan malih Bapak/Ibu … tansah nyuwun lumunturing sih samodra pangaksami.

Inggih namung amrih rancaging panindak mbokbilih samangke para mudha ngaturaken cihnaning pakurmatan arupi unjukan saha lampiranipun ingkang sarwa prasaja sampun lumados lan kaasta, nuwun sewu kersaa angresepi kaunjuk saha kadhahar samardikaning penggalih tanpa kula angacarani malih.

Wasana cekap semanten ingkang dados aturipun Bapak/Ibu …

Lan kula pribadhi anggen kula matur ugi kathah tuna dungkap saha tumpang suh tuwin ndadosaken runtiking penggalihipun para rawuh, saestu nyuwun samodra pangaksama. Makaten kasekecakna lenggah dumugi saparipurnanipun damel, kanthi akhirul kalam, Wabilahitaufiq Wal hidayah. Wassalamu’alaiku Wr. Wb.  Nuwun!

Widya Tembung

Widya tembung tegesipun ilmu ingkang ngrembag lan nyinau bab tembung lan pangrimbaging tembung. Widya tembung miturut RDS Hadiwidjana (1967) sinebat titi tembung, utawi ing ilmu linguistik kawastanan morfologi basa Jawi. Tembung wonten ing basa Jawi saged kaperang dados kalih, adhedhasar wujud lan jinisipun.

1. Wujudipun Tembung

Adhedhasar wujudipun, tembung basa Jawi kaperang dados sekawan, inggih menika (1) tembung lingga, (2) tembung andhahan, (3) tembung rangkep, (4) tembung camboran (Sry Satriya Tjatur Wisnu Sasangka, 2008:38).

1. Tembung Lingga

Tembung lingga utawi kata asal (kata dasar) inggih menika tembung ingkang taksih wetah ingkang dereng pikantuk imbuhan menapa-menapa. Tembung lingga wonten ingkang dumados saking sawanda, kalih wanda, tigang wanda, utawi sekawan wanda. Tuladhanipun makaten:

sawanda	kalih wanda	tigang wanda	sekawan wanda
gong bom las tik lan cet ing	cara basa Jawi raos tresna sanget dalah guru jumbuh	budaya majalah gubernur tuladha manawi rekasa kulina kapiran padharan mustaka	wicaksana

2. Tembung Andhahan

Tembung andhahan (kata jadian) inggih menika tembung ingkang sampun ewah saking lingganipun amargi kawuwuhan imbuhan. Imbuhan (afiks) basa Jawi wujudipun wonten sekawan, inggih menika ater-ater (awalan, prefiks), seselan (sisipan, infiks), panambang (akhiran, sufiks), lan imbuhan sesarengan (konfiks).

1)      Ater-ater

Ater-ater menika imbuhan ingkang dunungipun wonten ing kiwanipun tembung utawi ing ngajeng tembung. Ater-ater basa Jawi menika cacahipun kathah, inggih menika ater-ater anuswara, ater-ater a-, ka-, ke-, di-, sa-, pa anuswara-, pi-, pri-, pra-, tar-, kuma-, kami-, lan kapi-. Ater-ater menika panyeratipun tansah sumambung utawi kedah gandheng kaliyan tembung lingganipun.

2)      Seselan

Seselan utawi sisipan (infiks) inggih menika imbuhan ingkang kapapanaken ing tengahing tembung. Seselan ing basa Jawi namung wonten sekawan, inggih menika -um-, -in-, -el-, lan -er-.

3)      Panambang

Panambang utawi akhiran (sufiks) inggih menika imbuhan ingkang dumunung ing wingking tembung. Panyeratipun kedah sumambung rapet kaliyan tembung ingkang wonten ing sisih kiwanipun lan mboten kenging kapisah.Panambang ing basa Jawi wujudipun inggih menika i-, a-, e-, en-, an-, na-, ana-, ane-, lan ake-.

4)      Imbuhan Sesarengan

Imbuhan sesarengan (konfiks) inggih menika imbuhan ingkang awujud ater-ater (prefiks) lan panambang (sufiks) ingkang dipuntambahaken ing tembung lingga kanthi sesarengan. Imbuhan menika kaperang dados kalih, imbuhan sesarengan rumaket lan imbuhan sesarengan renggang.

Cobi tembung andhahan ing tabel ngandhap menika Panjenengan andharaken (udhal) miturut pangrimbagipun tembung.

macul nutup ngeplak nyambel mbalang ndhupak ngelas ateges maguru mertamba mangidul katulis kautus kesiram kobong diwulang dipundhahar sagelas penget pawarta pamriksa piandel pratandha pribumi tartamtu kumawani

mudhun matur kuminter gumagus ingatur ginambar krelap grandhul klepyur tliti

tambani pijeti balia takona parine wajike astanipun tindakipun kancane pancinge suduken tutupen isinen gawanen duduten kreminen kancingan jogedan jupukna kandhakna takokna kandhanana talenana talenane jiwitane gawakake tulisake sarekaken serataken

kabledhosan karaharjan keciliken keminggiren pasuketan paguyuban padesan prajanjen mlumpati njiwiti nglungguhi nyuguhi mulanga ndhagela nggambara nyabranga mbalangake njupukake nglamarake nyilihake mbundhelana nulisana ngeplakana nyedhakana mlakune njupuke nglumpuke nyulape dijupuki diwulanga dikandhanana digarapake ginambaran sinambungake tinangisana sumingkira sakesele

c.       Tembung Rangkep

Tembung rangkep utawi reduplikasi basa Jawi cacahipun wonten tiga, inggih menika dwipurwa, dwilingga, lan dwiwasana.

1)      Dwipurwa

Dwipurwa menika tembung ingkang dumados saking pangrangkepipun purwaning tembung lingga utawi pangrangkepipun wanda kawitane tembung.Tuladha:

bungah     à   bubungah       à bebungah

lara           à   lalara              à  lelara

pangan     à   mangan         à  mamangan     à  memangan

gambar    à   nggambar      à  nggagambar   à nggegambar

Dwipurwa saged ndhapuk tembung lingga dados tembung aran utawi tembung kriya kados tuladha ing ngandhap menika.

reged       à  rereged

wadi         à  wewadi

resik         à  reresik

suci          à  sesuci

2)      Dwilingga

Dwilingga inggih menika tembung lingga ingkang dipunrangkep. Pangrangkepipun tembung lingga menika wonten ingkang karangkep wutuh lan ugi wonten ingkang karangkep mawi ewah-ewahan swanten. Tuladhanipun dwilingga:

celuk       à  celuk-celuk

watuk      à   watuk-watuk

Tembung lingga ingkang dipunrangkep padatan ngemu teges: (i) kathah (pluralitas), (ii) nyangetaken suraosipun (penekanan), (iii) sanadyan (pengandaian), (iv) tansah utawi wongsal-wangsul (kebiasaan). Cobi menapa tegesipun tembung rangkep ing ukara ngandhap menika?

(1)   Bocah-bocah dolanan ing lapangan.

(2)   Kowe ora pareng bengok-bengok.

(3)   Gering-gering ning rak pinter.

(4)   Piye ta aku iki kok lali-lali wae.

Wonten tembung ingkang wujudipun memper kaliyan tembung dwilingga, nanging sejatosipun boten kalebet tembung dwilingga. Tembung makaten wau kawastanan tembung dwilingga semu, tuladhanipun:

alun-alun                              anting-anting

ondhe-ondhe                          unyeng-unyeng          

Dwilingga ingkang pikantuk panambang –an saged ngemu teges (i) samidene (resiprokal), (ii) mbandhingaken (pembandingan), (iii) boten saestu-estu utawi namung dolanan/ethok-ethok. Tuladhanipun:

(i)                 takon-takonan

jiwit-jiwitan

tendhang-tendhangan

(ii)               ayu-ayunan

bagus-bagusan

pinter-pinteran

(iii)             montor-montoran

sepur-sepuran

omah-omahan

3)      Dwilingga Salin Swara

Dwilingga salin swara inggih menika tembung lingga ingkang karangkep mawi ewah-ewahan swanten. Upaminipun: tokan-takon, wotak-watuk, celak-celuk; dhuran-dhuren, montar-montor, klomba-klambi, lan sapanunggalanipun. Tembung lingga ingkang karangkep mawi ewah-ewahan swanten menika ngemu teges (i) akeh/kathah (pluralitas) lan (ii) bola-bali/wongsal-wangsul <lingga> utawi tansah <lingga>.

4)      Dwiwasana

Dwiwasana menika tembung ingkang ngrangkep wanda wekasan utawi ngrangkep wasananipun tembung. Tuladhanipun:

cingak   à cingakngak   à cingangak    à cengingak

cenges à cengesnges  à cengenges

cengis  à cengisngis     à cengingis

d.      Tembung Camboran

Tembung camboran utawi kata majemuk (kompositum) inggih menika tembung kalih utawi langkung ingkang dipungandheng dados setunggal lan tembung wau dados tembung enggal ingkang lajeng ugi gadhah teges enggal. Tuladhanipun:

lareangon ‘aranipun sawer’

dawa tangane ‘clemer’

semar mendem ‘aranipun dhaharan kadamel saking ketan’

Tembung camboran saged dipunperang dados kalih, inggih menika camboran wutuh lan camboran tugel.

1)      Camboran Wutuh

Tembung camboran wutuh inggih menika tembung camboran ingkang dumados saking tembung-tembung ingkang taksih wetah. Tuladhanipun :

dhadha menthok                      gantung siwur

raja lele                                   randha royal

Tembung camboran saged dipuntambahi imbuhan menapa kemawon. Mapanipun imbuhan wonten ing purwaning utawi pungkasaning tembung camboran. Tuladhanipun :

dhadha menthoke  sanes  *dhadhane menthok

randha royale  sanes  *randhane royal

disemarmendemake  sanes  *disemarake mendem

dinagasarekake  sanes  *dinagakake sari

2)      Camboran Tugel

      Camboran tugel inggih menika tembung camboran ingkang dumados saking tembung ingkang taksih wetah lan tembung wancahan, utawi sedaya tembungipun dumados saking tembung wancahan. Tuladha:

      panastis   à  panas + atis

      naksanak à  anak + sanak

      botrepot   à  abot + repot

      lunglit       à  balung + kulit

      dubang    à   idu + abang

      Tembung camboran wonten ingkang tegesipun ewah babar pisan, wonten ingkang tegesipun mringkus (spesifik), wonten ingkang tegesipun nyangetaken (intensitas), wonten ugi ingkang tegesipun sanepan (kiasan).

(i)     Tembung camboran ingkang tegesipun ewah sadaya

                  semar mendem ‘aranipun dhaharan saking ketan’

                  raja lele ‘araning uwos ingkang eca’

(ii)   Tembung camboran ingkang tegesipun mringkus (spesifik)

Sang Prabu Jaya Baya

Teks1

?$= %] *u jy *y ai=  @ diri misuwu/ kqh afilLipun\, p]bwnipunSmi k[fos Pd=zi= s}[z[z ai= m=s ktig,%vJene=znNipun ki[nri=znHi= ssmini= r#u,awitSki= kp]wirnNipunHi= pp]=zn\,[bote[nWonTenHi=k= nimB=zi,pr r#u ai=k= nu=gilJmnKliyn\%]*u jy*y,kaup[mkHken >mB|ln\,%]*u jy*y ai=k= min=k s}[z[z,[so[rotTipunZ|cemMken Pd=zi= ImB|ln\.